Phố cổ Hà Nội: Khi văn hóa không đi kèm với văn minh

Sự bức bối của người trong cuộc Để tìm hiểu cuộc sống thực tiễn của những người dân sinh sống ở cụm di tích phố cổ, tôi may mắn được gặp gỡ và chuyện trò với ông Nguyễn Trọng Hào (53 Hàng Bạc), một người dân đã gắn bó hơn nửa đời mình ở con phố nức tiếng với nghề kim hoàn. Ông Hào kể: “Trước kia, khi tôi còn bé, gia đình tôi và nhiều hộ dân khác ở khu vực đình Kim Ngân này hàm ở khu vực đê ven sông Hồng; thế nhưng, sau trận lụt năm 1960, nhà tôi cùng nhiều hộ khác quyết định di dời về phố Hàng Bạc này để sinh sống và làm ăn. Lúc đầu, dân cư còn ít, nhà cửa còn loáng thoáng chứ không đông đúc, chật chội như hiện đâu”. Chất lượng dân sinh trong những ngôi nhà đang xuống cấp đích thực là vấn đề nhức nhối và bức thiết Ông Hào còn nói rằng, nhà mình nằm sâu tít trong ngõ, diện tích chỉ khoảng 20m 2 . Thế nhưng nhà ông có tới 8 người, gồm 3 thế hệ đang sinh sống là: hai vợ chồng ông, hai đứa con trai đã lập gia đình và bốn đứa cháu. Đấy là chưa kể con gái ông đã có gia đình riêng, cứ mỗi độ giỗ, tết là vợ chồng, con cái về sum vầy với gia đình chỉ mỗi tội nhà chật, để tập họp từng đó con người cũng là cả vấn đề. Chung sống cùng trong cái ngõ nhỏ hẹp, sâu tun hút ấy là 2 nhà nữa, mỗi nhà chỉ chưa đầy 15m 2 và 3-4 nhân khẩu. Theo chân ông Hào vào sâu trong ngõ, tôi được mục sở thị cuộc sống của những người dân nơi đây. Nơi ở đã thiếu, những công trình khác phục vụ sinh hoạt hằng ngày cũng ở vào tình trạng xuống cấp trầm trọng. Nhà ông Hào còn thuộc dạng “may mắn” vì đã xây được nhà vệ sinh tự hoại riêng, chứ còn một số nhà khác, do khó khăn về kinh tế và thiếu diện tích nên đã phải sử dụng nhà vệ sinh công cộng, vừa bẩn lại vừa bất tiện, nhất là vào buổi sáng và khi mà nhiều người cùng có “nhu cầu”. Sướng nhà mặt tiền, khổ nhà trong ngõ Nếu có thời kì dạo một nói quanh nói quẩn khu phố cổ, ta sẽ dễ dàng bắt gặp hình ảnh mỗi ngày có hàng nghìn lượt khách du lịch nước ngoài đổ về tham quan và mua sắm đông đúc, nờm nợp, là dịp kinh dinh “béo bở” cho những hộ gia đình có mặt tiền để buôn bán. Thế nên mới có chuyện nhiều hộ gia đình, nhất là những nhà có mặt tiền, dẫu chỉ vài m 2 vẫn quyết chí bám trụ lại cái nơi “đất chật, người đông” này để mưu sinh, bất chấp những điều kiện sinh hoạt khó khăn, nặng nhọc. Họ không thích chuyển đi một phần vì đã quá quen với cuộc sống ồn ào nhộn nhịp giữa lòng thủ đô, nhưng còn phần đông nữa là do nơi ở mới không có được điều kiện kinh doanh thuận tiện, thiếu các công trình hạ tầng đồng bộ đi kèm như chợ búa, trường, bệnh viện… Đó mới là phần bề nổi của đời sống dân cư phố cổ, còn ẩn đằng sau nó là cuộc sống bươn chải khó khăn, khó nhọc của những hộ nằm sâu trong ngõ. Bà Trần Thị Hương (5 Mã Mây), một người dân sống trong ngôi nhà nhỏ hẹp sâu trong ngách gần 30 năm cho biết: “Tôi có hai đứa con trai, thằng lớn vừa lập gia đình, vì nhà chật nhưng không có khả năng kinh tế để mua nhà mới nên con trai lấy vợ chỉ còn cách làm gác xép. Gác lửng chỉ cách sàn nhà chừng hơn 1m, ban đêm cả đống người ngủ phía dưới nên khổ cho cặp vợ chồng nó cứ phải như… kẻ trộm!”. Tình cảnh của nhà bà Hương cũng là tình hình chung của nhiều nhà khác có con đến tuổi dựng vợ gả chồng ở phố cổ. Thậm chí có cô dâu mới về nhà chồng ở khu phố cổ mới tá hỏa khi phát hiện “căn phòng riêng tư” của hai vợ chồng son chỉ được ngăn cách với bên ngoài bởi chiếc rèm hay bức vách che rất hớ hênh, khiến cho họ cảm thấy thật sự bất tiện và không thoải mái. Bài toán giãn dân: Bao giờ có lời giải thỏa đáng? Không phải bây giờ chính quyền mới tính đến phương án giãn dân để giảm bớt sức ép về dân số và thành thị hóa, trả lại nét đẹp hài hòa giữa giá trị văn hóa và chất lượng dân sinh cho khu phố cổ. Thế nhưng, việc hiện thực hóa nó để bảo đảm ích của người dân và dung mạo thủ đô “ngàn năm văn hiến” không bị đổi thay không phải là chuyện đơn giản. Theo tâm tình của một số hộ dân ở phố Hàng Trống, Hàng Bè, Hàng Bạc… thì chính quyền chưa đưa ra mức giá bồi hoàn hợp lý mà theo họ là “hợp với tầm vóc và giá trị của đất ở phố cổ”. Những nơi ở mới được bố trí cho người dân di dời đến cũng chưa thật sự đáp ứng được hoài vọng của họ bởi đó là những căn hộ chung cư xa trung tâm thành thị, thiếu thốn trầm trọng những công trình cơ sở hạ tầng phục vụ dân sinh như chợ búa, trường học, bệnh viện… khiến cho họ không thật sự hào hứng. Một ngõ nhỏ trên phố Hàng Bạc Ông Nguyễn Đình Phong, một cư dân lâu năm của phố Hàng Buồm tâm tình: “Nhà tôi sống ở đây từ thời ông bà thân sinh đến nay, vợ chồng không có nghề nghiệp ổn định, cả gia đình chỉ trông vào việc mừng tuổi ăn buổi tối, cốt yếu phục vụ du khách tham quan phố cổ. Nếu chuyển đến nơi ở mới, lạ nước lạ cái, chính quyền không bố trí công ăn việc làm ổn thỏa thì chả ai dại gì chuyển đi cả. Dẫu nhà cũ chật hẹp cũng vẫn hơn”. Khu vực phố cổ hiện với khuôn khổ 76 tuyến phố thuộc 10 phường, diện tích chỉ khoảng 100ha nhưng tụ họp đến hơn 84.000 người đang sinh sống, đó là chưa kể hàng ngũ lao động nhập cư hàng vạn người các tỉnh khác tá túc ở đây làm mướn cho các nhà hàng ăn uống, dịch vụ, giúp việc… Tồn tại và phát triển song song với Hoàng thành trong 1.000 năm qua nên khu phố cổ có rất nhiều di tích văn hóa, lịch sử có giá trị. Theo thống kê, khu vực này hiện có 128 di tích bao gồm: Đền, chùa, quán, đình, nhà thờ họ, di tích cách mạng... Trong đó có nhiều di tích được xếp hạng nhà nước và đô thị. Song còn một giá trị vô hình nữa là các giá trị sống và cùng với những di tích đã làm khu phố cổ trở nên đô thị truyền thống độc đáo ở Việt Nam. Khu vực phố cổ bây giờ là nơi buôn bán sầm uất như Kẻ Chợ xưa, nhưng lại quá đông dân và chật chội nên vẫn có nhiều công trình văn hóa bị chiếm dụng, không chỉ ảnh hưởng đến không gian văn hóa mà còn làm mất mỹ quan. Chính quyền 10 phường trong khu vực bảo tồn biết di tích và không gian bị xâm hại nhưng quản lý không xuể vì chuyện diễn ra hằng ngày. Mặt khác, nhiều cán bộ phường phàn nàn, dự án giãn dân đợt 1 đưa 1.800 hộ dân sang Khu thành phố mới Việt Hưng nếu tiếp chuyện chậm chạp thì không chỉ khó cho phường mà khó cả cho dân. Ngày 31/3/2011, Bí thư Thành ủy Phạm Quang Nghị có buổi làm việc với Quận ủy, UBND quận Hoàn Kiếm về giãn dân để cải thiện cuộc sống cho hàng vạn hộ trong khu vực phố cổ, song song bảo tồn các di tích lịch sử, văn hóa. Đây là lần thứ 3 đồng chí bí thơ Thành ủy làm việc với quận Hoàn Kiếm về vấn đề này. Bí thư Thành ủy chưa chấp nhận với tiến độ thực hành dự án giãn dân và cho rằng, giãn dân cũng là chính sách an sinh từng lớp của Hà Nội. Chưa giãn dân thì đâu đó di tích vẫn có thể bị xâm phạm. Theo Bí thư Thành ủy Phạm Quang Nghị, chẳng thể bảo tàng hết 76 tuyến phố mà nên bảo tồn theo trọng tâm, trung tâm. Đó là chỉ đạo đúng đắn, hợp với thực tế. Đăng Đức